Вязынь, вёска, цэнтр сельсавета ў Вілейскім раёне, на левым беразе р. Ілія. За 22 км на ПдУ ад Вілейкі. 778 жыхароў, 329 двароў (1993).

У 2-й палову 15 ст. вёска ўваходзіла ў склад вотчыны паноў Саковічаў на поўначы Менскага павета. Узгадваецца ў 1473 г. сярод маёнткаў, якія Ю.А. Саковіч атрымаў у спадчыну. Пазней належала яго сыну Войцаху (памёр у 1522 г.), які ад маёнтка Насілаў пісаўся панам Насілоўскім, потым — сыну апошняга, ваяводу віцебскаму Юрыю Насілоускаму (памёр у 1544 г.). Пры ім у Вязыні ў 1543 г. заснаваны касцёл і паселішча, верагодна, атрымала статус мястэчка.

Упершыню як мястэчка ўпамінаецца ў 1552, калі належала ўдаве Юрыя Ядвізе Станіславаўне. У далейшым маёнткі Ю. В. Насілоўскага, у т. л. і Вязынь падзелены паміж яго дочкамі Марынай, Шчаснай і Ядвігай. Пасля іх смерці ў канцы 16 ст. права спадчыны перайшло да іх нашчадкаў: сыноў Марыны Гурына і Яраша Воўчкаў, сына Ядвігі Яна Осціка і дачок Шчасны князёвен Маргарыты і Настассі Збаражскіх. Дачка апошняй Мар’яна выйшла за Я. Вітуньскага, які ўпамінаецца як уладальнік Вязыні ў 1616 пры размежаванні з суседнім маёнткам Куранцом. У хуткім часе маёнтак (ці адна з яго частак) перайшоў ва ўласнасць віленскага жаночага кляштара бенедыкцінак пры касцёле св. Кацярыны. Як уласнасць бенедыкцінак упамінаецца ў 1627 і 1638 пры размежаваннях іх зямель і пры парушэнні межаў Вязынскай пушчы з боку смаленскага ваяводы А. Гасеўскага, у 1674 пры размежаванні з маёнткам віленскіх бернардзінак Рабунем.

У 1721 кляштарныя маёнтак Вязынь і фальварак Седзіца мелі спрэчныя землі з Маладзечнам і Селішчам пана Міхала Казіміра Коцела. У 1736 упамінаецца царква ў Вязыні, на якую кляштар бенедыкцінак выдзеліў паўвалокі зямлі. У 1770 адбылося яшчэ адно размежаванне з суседнімі маёнткамі Селішчам і Ляўковам. У 1791 пабудавана Успенская царква. У выніку 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Вязынь увайшла ў Вілейскі павет Менскай, з 1843 — Віленскай губерні Расейскай імперыі. У 1808 Вязынь набыў Вінцэнт Гяцэвіч (пазней менскі губернатар), у далейшым вёскай валодалі яго нашчадкі.

Пасля скасавання прыгону Вязынь — цэнтр воласці і адначасова цэнтр сялянскага таварыства, у якое ўваходзілі вёскі былога маёнтка Вязынь (Баяры, Будзішча, Гарватка, Ірыніца, Калодчына, Кучкі, Лаеўшчына, Сніпішкі, Суднікі, Фалькі, Ясьманаўцы). У 1897 у Вязыні 601 жыхароў, праваслаўная царква, каталіцкая мураваная капліца, сінагога. На пачатку 20 ст. у мястэчку 602 жыхароў, валасное праўленне, народнае вучылішча (91 вучань і 2 настаўнікі), аднакласная царкоўнапрыходская школа, 359 дзесяцін зямлі, у 1810—1913 тут ў маёнтку Гяцэвічаў працавалі бровар (10 рабочых), у 1810—1913 — млын (18 рабочых).

У лютым—снежні 1918 акупіравана нямецкімі войскамі. З сакавіка 1918 ў складзе абвешчанай БНР. У жніўні 1919 — ліпені 1920 акупавана польскімі войскамі. 18.3.1921 мястэчка адышло да Польшчы. З верасня 1939 у складзе БССР. З 12.10.1940 вёска, цэнтр Вязынскага сельсавета Ільянскага раёна Вілейскай, з 1957 Маладзечанскай вобласці. У чэрвені 1941 — ліпені 1944 акупіравана ням.-фаш. войскамі. У 1970 825 жыхароў, 272 двары. У Вязыні працуюць спіртзавод, сярэдняя школа, дзіцячы сад, бібліятэка, паліклініка, аптэка, магазіны, сталовая, аддзяленне сувязі. На паўночна-захадняй ускраіне вёскі сядзіба Гяцэвічаў, якая сфармавалася ў 2-й палове 19 ст., уключала мураваны сядзібны дом (не захаваўся), капліцу-пахавальню (пач. 20 ст.), бровар, стайню, гаспадарчыя будынкі, парк. У цэнтры вёскі драўляная Свята-Успенская царква пач. 20 ст. Помнік 108 жыхарам навакольных вёсак, якія загінулі ў 2-ю сусветную вайну.

Крыніца:
В. Л. Насевіч, Г. М. Новікава
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, «Беларуская Энцыклапедыя», 1994